Die sexto decimo ante Kalendas Februarias - Martis dieou
Ante diem sextum decimum Kalendas Februarias
Nota:
Na primeira formulação, die sexto decimo está no ablativo, pelo que corresponde a
"no dia dezassete de Janeiro"
ou
"aos dezassete dias do mês de Janeiro"
usados no cabeçalho de uma carta.
Outras situações levariam a outros casos; por exemplo, para dizer
"antes do dia 17 de Janeiro", teríamos
ante diem sextum decimum ante calendas Februarias,
já que a preposição
ante exige sempre o acusativo
---------------------------------------------------------
Efeméride:
Morte do imperador
Teodósio, no ano 395.
Teodósio foi o último imperador a governar ao mesmo tempo o Império Romano do Ocidente (Roma) e o Império Romano do Oriente (Bizâncio ou Nova Roma (a partir de 330) ou Constantinopla (a partir de 337)
---------------------------------------------------------
Declinações
Clara regina (rainha ilustre)
| clara regina | clarae reginae |
| clara regina | clarae reginae |
| claram reginam | claras reginas |
| clarae reginae | clararum reginarum |
| clarae reginae | claris reginis |
| clara regina | claris reginis |
Notas:
clara significa "ilustre"
Em português ainda existe "preclaro" com esse sentido.
Em praeclarus o prefixo prae corresponde a um superlativo
Outros exemplos:
praepotens -- muito poderoso
praelucido -- muito brilhante
praeualens -- muito robusto (deu "prevalecente")
--------------------------------------------------
parva insula (ilha pequena)
| N | parva insula | parvae insulae |
| V | parva insula | parvae insulae |
| Ac | parvam insulam | parvas insulas |
| G | parvae insulae | parvarum insularum |
| D | parvae insulae | parvis insulis |
| Ab | parva insula | parvis insulis |
Notas:
1) de insula provêm "ilha", por via popular, "insular" e derivados por via erudita;
provêm ainda "isolar" e seus derivados.
Ainda por via popular aparece "ínsua", ilha no meio de um rio
2) "península" vem directamente do latim peaeninsula; o prefixo paene tem o sentido de "quase"; a palavra latina quasi tem o sentido de"como se"
3) Em Roma chamava-se
insulae a construções, normalmente em altura (três, quatro andares), onde habitavam pessoas de poucas posses. No Porto as "
ilhas" são também conjuntos habitacionais de gente pobre, mas não em altura.
Curiosidade:
Roma já tinha um corpo de bombeiros organizado, os
vigiles; uma das suas preocupações era que não se usasse o fogo dentro das
insulae;
-----------------------------------------------------
prouida formica (formiga previdente)
| N | prouida formica | prouidae formicae |
| V | prouida formica | prouidae formicae |
| Ac | prouidam formicam | prouidas formicas |
| G | prouidae formicae | prouidarum formicarum |
| D | prouidae formicae | prouidis formicis |
| Ab | prouida formica | prouidis formicis |
pro_uida tem o sentido de "ver para a frente"
providens veio a dar, ainda no latim, prudens, prudente
Além de "formiga" e derivados, formica deu, por via erudita, "formicida", em vez de "formicicida", como seria natural: dá-se a queda de uma sílaba para evitar cacofonia.
Esse fenómeno chama-se haplologia (simplificação).
O mesmo acontece em bon(da)doso, cari(da)doso, etc
Caridade vem de caritas, via acusativo caritatem;
Dá-se a apócope do m final e a sonorização do t (oclusiva surda) simples (não dobrado) entre vogais. Esse fenómeno é recorrente na evolução do latim para o português.
------------------------------------------------------
cicada pigra (cigarra preguiçosa)
| N | cicada pigra | cicadae pigrae |
| V | cicada pigra | cicadae pigrae |
| Ac | cicadam pigram | cicadas pigras |
| G | cicadae pigrae | cicadarum pigrarum |
| D | cicadae pigrae | cicadis pigris |
| Ab | cicada pigra | cicadis pigris |
O substantivo da família de pigra, pigritia deveria evoluir para português como "pegriça".
O vocábulo "preguiça" resulta da mudança de sílaba do r (metátese) para eliminar a dificuldade de articulação.
-----------------------------------------------------
rana inquieta (rã agitada)
| N | rana inquieta | ranae inquietae |
| V | rana inquieta | ranae inquietae |
| Ac | ranam inquietam | ranas inquietas |
| G | ranae inquietae | ranarum inquietarum |
| D | ranae inquietae | ranis inquietis |
| Ab | rana inquieta | ranis inquietis |
ranam --> rana --> rãa --> rã
apócope, sincope com nasalação, crase
-----------------------------------------------------
gallina insana (galinha tola)
| N | gallina insana | gallinae insanae |
| V | gallina insana | gallinae insanae |
| Ac | gallinam insanam | gallinas insanas |
| G | gallinae insanae | gallinarum insanarum |
| D | gallinae insanae | gallinis insanis |
| Ab | gallina insana | gallinis insanis |
-----------------------------------------------------
laboriosa aranea (aranha trabalhadora)
| N | laboriosa aranea | laboriosae araneae |
| V | laboriosa aranea | laboriosae araneae |
| Ac | laboriosam araneam | laboriosas araneas |
| G | laboriosae araneae | laboriosarum aranearum |
| D | laboriosae araneae | laboriosis araneis |
| Ab | laboriosa aranea | laboriosis araneis |
-------------------------------------------------------
alta ciconia (cegonha alta)
| N | alta ciconia | altae ciconiae |
| V | alta ciconia | altae ciconiae |
| Ac | altam ciconiam | altas ciconias |
| G | altae ciconiae | altarum ciconiarum |
| D | altae ciconiae | altis ciconiis |
| Ab | alta ciconia | altis ciconiis |
-------------------------------------------------------
capella impauida (cabrinha destemida)
| N | capella impauida | capellae impauidae |
| V | capella impauida | capellae impauidae |
| Ac | capellam impauidam | capellas impauidas |
| G | capellae impauidae | capellarum impauidarum |
| D | capellae impauidae | capellis impauidis |
| Ab | capella impauida | capellis impauidis |